Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης & Δέσποινα Μεγαλοματίδη μπροστά σε προσφυγικό σπίτι στην οδό Ι.Θεοτόκη (Λόφος Αβραμίου), 1959. Ιδιωτικό Αρχείο Ελεονώρας Γαβριηλίδου.
«Η πόλη που κάηκε ξαναγεννήθηκε στην άλλη όχθη»
Κ.Χ.Μύρης, «Η στάχτη που ταξίδευε», 1992
Η αποκατάσταση των προσφύγων αποτέλεσε προτεραιότητα του ελληνικού κράτους καθώς προϋπέθετε την εξασφάλιση μόνιμης στέγης και επαγγελματικής απασχόλησης.
Για την στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων αρχικά μερίμνησε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Ν.Δ. 3/11/1923) έως την κατάργησή του την άνοιξη του 1925, οπότε οι αρμοδιότητές του πέρασαν διαδοχικά σε διάφορους οργανισμούς και φορείς, όπως η Διεύθυνση Πρόνοιας και Αποκαταστάσεως Προσφύγων, το Συμβούλιο Πρόνοιας και Στεγάσεως Προσφύγων, η Διεύθυνσις Αστικής Εγκαταστάσεως Προσφύγων και η τετραμελής Επιτροπή Αστικής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, πάντοτε υπό την επίβλεψη του Υπουργείου Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως. Οι απαιτήσεις του τιτάνιου αυτού έργου ξεπέρασαν σύντομα τις δυνατότητες της ελληνικής κυβέρνησης και οδήγησαν στην συνεργασία διεθνών φορέων και οργανισμών, στην εξασφάλιση δωρεών και στη χορήγηση δανείων για την εξυπηρέτηση των χιλιάδων προσφύγων που διέμεναν σε προσωρινά καταλύματα σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια.
Με πρωτοβουλία του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών ιδρύθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου του 1923 η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), η οποία ανέλαβε ουσιαστικά το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων. Κύριο μέλημα της ΕΑΠ κατά την οριστική εγκατάσταση των προσφύγων ήταν η συνύπαρξης ατόμων με κοινό τόπο προέλευσης και η δημιουργία συνοικισμών σε μέρη όπου το φυσικό περιβάλλον θα ήταν όμοιο με εκείνο της ιδιαίτερης πατρίδας των προσφύγων ώστε να διατηρηθεί η μνήμη του γενέθλιου τόπου και να εξασφαλιστεί η επαγγελματική τους απασχόληση. Έτσι, η αποκατάσταση των προσφύγων διακρίθηκε σε δύο κατηγορίες, την αστική και την αγροτική.
Η ευρύτερη προσπάθεια ανάπτυξης, εκσυγχρονισμού και μετασχηματισμού του κλάδου της ελληνικής γεωργίας και της αγροτικής εκπαίδευσης στις αρχές του 20ου αιώνα είχε ως αποτέλεσμα να προκριθεί η αγροτική έναντι της αστικής αποκατάστασης των προσφύγων. Για τον σκοπό αυτό, διατέθηκαν κτήματα, οικίες, αγροτικοί κλήροι (ανάλογα με τα μέλη της οικογένειας και το είδος της γης) αλλά και εργαλεία, ζώα, σπόροι και λιπάσματα για την καλλιέργειά τους ενώ υπήρξε μέριμνα για τη λήψη δανείου για την αγορά εξοπλισμού και λοιπών γεωργικών εφοδίων.
Στα Ιόνια νησιά δεν υπάρχουν διαθέσιμες ανάλογες καλλιεργήσιμες εκτάσεις, για αυτόν τον λόγο πολλοί προσωρινά εγκατεστημένοι πρόσφυγες εγκατέλειψαν τα Επτάνησα.
Σπυρίδων Μουρατίδης, Κέρκυρα 22/07/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Στοιχεία για τον αριθμό προσφύγων στα Ιόνια Νησιά(Κέρκυρα, Λευκάδα, Κεφαλονιά) από α)Υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως-Τμήμα Στατιστικής, Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ’Απρίλιον 1923 (Αθήνα 1923), β) Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαϊου 1928, (Αθήνα 1933).
Στην Κέρκυρα για τους εναπομείναντες πρόσφυγες επιλέχθηκε η λύση της αστικής αποκατάστασης. Οι ίδιοι είχαν εκφράσει την πρόθεσή τους να εγκατασταθούν μονιμα και να εργαστούν στο νησί ήδη από το 1923 με την ίδρυση του Συλλόγου Προσφύγων Μ.Ασίας και Θράκης Κερκύρας «Η Πρόνοια».
Οι πρόσφυγες που καταφθάνουν στην Κέρκυρα καταγράφονταν άμεσα σε ονομαστικές καταστάσεις, με πληροφορίες σχετικά με το φύλο, την ηλικία, το επάγγελμα και τον τόπο προέλευσής τους. Το έργο αυτό, αρχικά, είχαν αναλάβει η Νομαρχία και ο Δήμος Κερκυραίων, με τη βοήθεια των προέδρων των κοινοτήτων αλλά και των διαφόρων Επιτροπών Περιθάλψεως των προσφύγων. Η έκδοση του Ν.Δ. «Περί πολιτογραφήσεως των προσφύγων» (10/1922) δημιουργεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη συστηματική καταγραφή του προσφυγικού πληθυσμού. Στην Κέρκυρα, λόγω ανετοιμότητας του κρατικού μηχανισμού, η πολιτογράφηση των προσφυγικών οικογενειών φαίνεται να καθυστερεί, με αποτέλεσμα να τεθεί σε ισχύ το άρθρο 7 της Σύμβασης της Λωζάνης (30/1/1923), σύμφωνα με το οποίο οι πρόσφυγες λαμβάνουν αυτόματα την ιθαγένεια του τόπου υποδοχής αποβάλλοντας την ιθαγένεια του τόπου καταγωγής τους. Από τον Αύγουστο του 1923 οι πρόσφυγες εγγράφονται στα μητρώα αρρένων, τα δημοτολόγια και τους εκλογικούς καταλόγους του εκάστοτε δήμου στον οποίο επέλεξαν ή κατέληξαν να εγκατασταθούν. Στην Κέρκυρα, τα απαραίτητα πιστοποιητικά που επιβεβαιώνουν την προσφυγική ιδιότητα των αιτούντων πολιτογράφησης, εκδίδονται, αρχικά από αρμόδια επιτροπή, έως το 1924, οπότε την έκδοσή τους αναλαμβάνει ο Σύλλογος Προσφύγων του νησιού. Η διαδικασία της πολιτογράφησης των προσφύγων στην Κέρκυρα διήρκησε τέσσερα έτη (1923-1926), λόγω, κυρίως, των σοβαρών ζητημάτων διαβίωσης που αντιμετώπιζαν οι προσφυγικές οικογένειες, τα οποία καθιστούσαν αβέβαιη την μόνιμη εγκατάστασή τους στο νησί.
Το ζήτημα της μόνιμης στέγασης των προσφύγων θα απασχολήσει έντονα την κερκυραϊκή κοινωνία. Το καλοκαίρι του 1926, ο προσφυγικός σύλλογος σε επιστολή του προς τον Δήμο Κερκυραίων αιτείται τη διάθεση χώρου στο λόφο Αβραμίου με σκοπό την ανέγερση 300-400 οικίσκων. Το επόμενο έτος, απεσταλμένοι της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων επισκέπτονται την Κέρκυρα με σκοπό την καταγραφή των αστών προσφύγων και την εξεύρεση κατάλληλου χώρου για τη δημιουργία προσφυγικού συνοικισμού. Κατά την έρευνά τους διαπίστωσαν τις εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης των προσφύγων. Σύμφωνα με τις οδηγίες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, οι αστοί πρόσφυγες κατατάχθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες: α) Επαρκώς στεγασθέντες (κατοικούντες σε μόνιμους συνοικισμούς, ανταλλάξιμα ή ιδιόκτητα οικήματα), β) Μετρίως στεγασθέντες (κατοικούντες σε προσωρινά παραπήγματα, οικίσκους), γ) Κακώς στεγασθέντες (κατοικούντες σε αποθήκες, εκκλησίες, επιταγμένες ερειπωμένες ακατάλληλες οικίες κ.ο.κ.) και δ) Κατοικούντες επ’ενοικίω».
Α.Α.Πάλλης (Μέλος του Συμβουλίου της Ε.Α.Π.), Συλλογή των κυριότερων στατιστικών των αφοροσών την ανταλλαγήν των πληθυσμών και προσφυγικήν αποκατάστασιν μετά αναλύσεως και επεξηγήσεων, Αθήναι, 1929, Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 212-17-18.
«Και επειδή ο παππούς είχε χρήματα φαίνεται, δεν άφησε την οικογένεια στο Φρούριο, που ήταν όλοι οι άλλοι. Αγόρασε ένα οικόπεδο στον λόφο των φυλακών, εκεί που είναι οι φυλακές τώρα (…) Τα δικαστήρια. (…) Αγόρασε το οικόπεδο και μετά ήθελε να κάνει τη δουλειά που έκανε στην Τουρκία, αγγειοπλάστης. (…). Τώρα είναι ερείπιο (…) από τις φυλακές φαίνεται ένα ερείπιο, εκείνο δεν έφυγε, εκεί ήταν το καμίνι που κάνανε τα αγγεία, αγγειοπλαστική. Εκεί ήτανε κρατικό το οικόπεδο, είχανε αγοράσει μια περιοχή για να κάνουμε το αγγειοπλαστείο. Δεν υπάρχει τίποτα, άλλες οικογένειες εκεί πάνω. (…) μετά η οικογένεια της [μητέρας] όταν είχε γίνει η διανομή των οικισμών, που είχε φτιάξει η κυβέρνηση στην Κέρκυρα, έδωσαν σε κάθε οικογένεια δώσανε αναλόγως τα άτομα και σπίτια.»
Αριστείδης Αποστολίδης, Κέρκυρα, απόγονος β΄ γενιάς (Πέρμαντα Ικονίου & Αγ.Κωνσταντίνος Καισάρειας), Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας
Οι αντιδράσεις των κατοίκων της συνοικίας Κωτσέλα, οι οποίοι αντιτάχθηκαν στην απαλλοτρίωση των κτημάτων τους, οδήγησαν τον Δήμο Κερκυραίων να υποβάλλει εκ νέου αίτημα «Περί μη καταλήψεως κτημάτων παρά της Ε.Α.Π.» (23/2/1928) στο Υπουργείο Πρόνοιας και Αντιλήψεως υποδεικνύοντας εναλλακτικούς χώρους για την εγκατάσταση των προσφύγων. Στις προτεινόμενες περιοχές περιλαμβάνονται, ο λόφος Αβραμίου, εκτάσεις στις θέσεις Παλαιό Φρούριο (Γρίτση), Πλατυτέρα, Καρτέρια και ένας χώρος γηπέδου στο προάστιο της Γαρίτσας. Το Υπουργείο, με τη σειρά του, ορίζει τον Σεπτέμβριο του 1928 τις επτά περιοχές που κρίθηκαν καταλληλότερες για την ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών: Αλυκές Γαρίτσας, Γαρίτσα πέραν Αύλακος, Πλατυτέρα, Νέο Φρούριο, Πτωχοκομείο, Λόφος Αβράμη, Καρτέρια.
Οι προσφυγικοί συνοικισμοί έπρεπε να δημιουργηθούν σε περιοχές που θα βρίσκονταν κοντά στην πόλη της Κέρκυρας για να εξασφαλισθεί η επιτυχημένη εγκατάσταση και επαγγελματική αποκατάσταση των αστών προσφύγων. Στην κερκυραϊκή ύπαιθρο κατέφυγαν ελάχιστοι πρόσφυγες, ορισμένοι από τους οποίους κατάφεραν να επιβιώσουν και να βιοποριστούν από τη γη.
Διάφοροι παράγοντες συνετέλεσαν στην καθυστέρηση της παράδοσης των προσφυγικών συνοικισμών. Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων παρέλαβε τους οικίσκους τον Νοέμβριο του 1930. Λίγο καιρό μετά η περιουσία και οι υποχρεώσεις της Ε.Α.Π. θα περνούσαν στην ευθύνη του ελληνικού δημοσίου ενώ τα χρέη των προσφύγων από την περιπέτεια της εγκατάστασης θα εισέπραττε πλέον η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος. Το φιλόδοξο και κοπιώδες έργο της Επιτροπής κρίθηκε αποτελεσματικό, παρά τις δυσμενείς συνθήκες υπό τις οποίες έδρασε τα επτά έτη λειτουργίας της.
Γεώργιος Καγκουρίδης, Κέρκυρα 18/01/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της επιτροπής εκτιμήσεως των Αστικών Συνοικισμών της Ε.Α.Π. το κόστος της απαλλοτρίωσης των οικοπέδων για την ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών ανήλθε σε 1.645.219 δραχμές, ενώ κατασκευάστηκαν 154 οικίσκοι με κόστος 5.858.083,30 δραχμές. Το συνολικό ποσό που δαπανήθηκε για τη δημιουργία των προσφυγικών συνοικισμών της Κέρκυρας έφθασε τα 7.503.302,30 δραχμές. Οι πρόσφυγες όφειλαν να καταβάλλουν σε δόσεις το ποσό που αναλογούσε στην εκάστοτε οικία. Η τιμή διαμορφωνόταν βάση του τομέα στον οποίο βρισκόταν το εκάστοτε κτίσμα.
Εκτιμητικοί Πίνακες Προσφυγικών Συνοικισμών Κερκύρας (1931). ΓΑΚ-Κεντρική Υπηρεσία, Υπουργείο Υγείας, ΑΒΕ 2001, ΚΙΒ. 125/7, χ.α. φακ., Εκτιμητικοί Πίνακες Κέρκυρα 1931.
Το εμβαδόν των οικοπέδων στα οποία κτίσθηκαν οι οικίες κυμαίνονταν από 145τ.μ. έως 272τ.μ, ανάλογα με την θέση τους. Στις κατοικίες περιλαμβανόταν πρασιά και μικρή αυλή. Τα περισσότερα κτίσματα διέθεταν δύο δωμάτια και αποχωρητήριο και ήταν κατάλληλα να στεγάσουν πολυμελείς οικογένειες. Μόλις τέσσερις οικίες αποτελούνταν από ένα δωμάτιο και ένα αποχωρητήριο, ενώ έντεκα διέθεταν τρία δωμάτια και ένα αποχωρητήριο. Για την στέγαση των προσφύγων η αναλογία ήταν ένα δωμάτιο ανά δύο μέλη μιας οικογένειας.
Γεώργιος Καγκουρίδης, Κέρκυρα 18/01/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Νικόλαος Ταγκατίδης, Leeds UK 19/01/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Οι οικίες αποδίδονταν στους πρόσφυγες μέσω κλήρωσης, στην οποία συμμετείχαν όσες οικογένειες εξακολουθούσαν, κατά την απογραφή της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων το 1927, να διαμένουν σε προσωρινά καταλύματα, κυρίως εντός του Παλαιού Φρουρίου της Κέρκυρας. Από την κλήρωση εξαιρέθηκαν οι «επαρκώς στεγασθέντες» και οι «κατοικούντες επ’ενοικίω». Η εξασφάλιση μόνιμης κατοικίας και στη συνέχεια άρτιας επαγγελματικής αποκατάστασης δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για την οριστική εγκατάσταση των προσφύγων στην Κέρκυρα.
Αδαμαντία Μακρή, Κέρκυρα 17/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Το στεγαστικό ζήτημα απασχόλησε τις προσφυγικές οικογένειες μέχρι τη δεκαετία του 1970. Το Κεντρικό Συμβούλιο Στεγάσεως έδωσε τη δυνατότητα σε ορισμένους εκ των «κατοικούντων επ’ενοικίω» πρόσφυγες να αποκτήσουν οικόπεδα εξ ημισείας και κατά συνιδιοκτησία στην περιοχή Καρτέρια του προαστίου Μαντουκίου. Η επιλογή των δικαιούχων θα γινόταν ξανά με κλήρωση (10/1972), αλλά, αυτή τη φορά, οι απόγονοι των προσφύγων μπορούσαν να δηλώσουν με ποια προσφυγική οικογένεια επιθυμούσαν να συνοικίσουν σε ένα από τα 18 οικόπεδα που διατέθηκαν, ενώ δόθηκαν εκ νέου δάνεια για την ανέγερση των κατοικιών.
Αδαμαντία Μακρή, Κέρκυρα 17/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Τα προσφυγικά δάνεια και οι αποζημιώσεις εξασφάλισαν χρόνιες εντάσεις μεταξύ των προσφύγων και του ελληνικού κράτους. Ένα πρώτο πρόβλημα που δημιουργήθηκε μετά την υπογραφή της Σύμβασης Ανταλλαγής της Λωζάνης αφορά την εκτίμηση και εκκαθάριση της αξίας των περιουσιών των εκατέρωθεν ανταλλάξιμων, την οποία ανέλαβε, αρχικά, η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής. Οι πρόσφυγες έπρεπε να αποζημιωθούν για τα περιουσιακά στοιχεία που υποχρεώθηκαν να αφήσουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Παρά το εκτεταμένο δίκτυο επιτροπών και συνεργών φορέων και υπηρεσιών, το έργο προχωρούσε με αργούς ρυθμούς. Το 1926 η Τράπεζα της Ελλάδος κατέβαλε μια προσωρινή αποζημίωση ως προκαταβολή (20% μετρητά και το υπόλοιπο σε ομολογίες) στους μη οριστικά εγκατεστημένους αστούς πρόσφυγες μετά από πίεση των προσφύγων να απέχουν από τις εθνικές εκλογές. Ο συνολικός αριθμός των δικαιούχων έφτασε τους 482.818 (150.000 αγρότες & 332.818 αστούς) πρόσφυγες. Κατά μέσο όρο δόθηκαν 20.135 δραχμές στους αγρότες και 23.155 δραχμές στους αστούς πρόσφυγες, ενώ στην πορεία υπήρξε μέριμνα για συμψηφισμό των χρεών προς την Ε.Α.Π. και το ελληνικό δημόσιο. Βέβαια, η εκτίμηση των ανταλλάξιμων περιουσιών έγινε σε χρυσές τουρκικές λίρες, τα προσφυγικά δάνεια δόθηκαν σε λίρες Αγγλίας και αμερικανικά δολάρια, ενώ κατά την εγκατάσταση των προσφύγων η Ε.Α.Π. και το ελληνικό κράτος χρέωνε σε δραχμές. Η πλήρης αποζημίωση των προσφύγων δεν επετεύχθη.
ΧΑΜΕΝΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ
Αναστασία Παπάζογλου, Νεοκαισάρεια Ιωαννίνων 17/05/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
«Τα χώματα της γης που αγάπησες
από τη νέα κοιτάς πατρίδα,
σαν μια ελπίδα που δε χάνεται
και λάμπει στην καρδιά: ηλιαχτίδα!»
Γ.Λιάκος,«Αιολίδος νόστος»,1954
Απαγορεύεται ρητά η οποιαδήποτε χρήση, αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, φόρτωση (download), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά του περιεχομένου της ψηφιακής έκθεσης «Από την Ιωνία στο Ιόνιο», χωρίς την προηγούμενη έγγραφη άδεια της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Ελληνικά 
English