Φιλική συνάντηση των Ι.Στάντζα, Γ. Ματθαιόπουλου, Γ. Καλαϊτζογλου, Γ.Ανδρεάδη και Σ.Ταγκατίδη. Ιδιωτικό Αρχείο Ιωάννη Καλαϊτζόγλου.
Κι ό,τι θα αισθάνεστε πως είναι απάνου απ’ όλα τ’ άλλα και πως αξίζει θησαυρούς, της ξεκληριάς παιδιά,κι ό,τι ζητάτε ανείπωτο, το ξέρω· είναι μια στάλα αγάπη και καλή καρδιά.
Κωστής Παλαμάς, «Τραγούδι των προσφύγων», 3.11.1922
Η ένταξη των προσφύγων στην Ελλάδα είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που χρειάστηκε να αντιμετωπίσει η ελληνική κοινωνία τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί των παραλίων της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης καταφεύγουν στην Ελλάδα και διασκορπίζονται σε ολόκληρη τη χώρα. Η πολυπόθητη ένωση με την «μητέρα-πατρίδα» δεν συμβαίνει με τον τρόπο που επιθυμούσαν και επεδίωκαν διακαώς οι απανταχού Έλληνες. Ομοεθνείς και ομόθρησκοι μα ταυτόχρονα «ξένοι», οι πρόσφυγες πασχίζουν να ενσωματωθούν στην ελληνική κοινωνία, η οποία στέκεται επιφυλακτική και εκφράζεται μέσα από τα πρωτόγονα αντανακλαστικά της.
Η διαφορετικότητα των προσφύγων εκφράζεται αρχικά μέσω της γλωσσικής ιδιαιτερότητας των διαλέκτων που μιλούσαν, όπως η ποντιακή και η συλλιώτικη, ενώ ορισμένοι, όντας τουρκόφωνοι, δυσκολεύονται ακόμη περισσότερο στην καθημερινή επαφή και επικοινωνία, όχι μόνο με τους γηγενείς αλλά και με τους αλλόγλωσσους πρόσφυγες.
Συνεπακόλουθα, η καθημερινή ενδυμασία, η κουζίνα, τα ήθη και τα έθιμα και η διαφορετική κουλτούρα, διατηρούν την απόσταση μεταξύ των πληθυσμών, ενισχύουν την ταυτότητα του «πρόσφυγα» και τον σαφή, και για τις δύο πλευρές, διαχωρισμό «εμείς και οι άλλοι».
Ιωάννης Παπαδόπουλος, Βόλος 15/02/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Νεαρή προσφυγοπούλα από την Μ.Ασία, δ.1930, Κέρκυρα. Το εικονιζόμενο κορίτσι φαίνεται να φορά ένα λευκό μεταξωτό “καμις” (μισοφόρι) το οποίο ανήκε σε γυναίκα μεγαλύτερης ηλικίας, ως φόρεμα, παραδοσιακό γιλέκο και νυφιάτικο κεφαλόδεσμο, πιθανότατα ως στολή για τον εορτασμό της Αποκριάς. Το στήσιμο της φορεσιάς παραπέμπει σε νυφική, αστική φορεσιά της εποχής. Ιδιωτικό Αρχείο Σπύρου Γαούτση.
Οι κοινότητες που υποδέχθηκαν τους πρόσφυγες τους αντιμετώπισαν άλλοτε με απέχθεια και άλλοτε με συμπόνια. Οι αντιδράσεις των γηγενών ποικίλλουν, από την αδιαφορία και την εχθρότητα στη συμπαράσταση και την αλληλεγγύη. Η επιφυλακτικότητα και ο φόβος των πρώτων χρόνων, παράγωγα της αποσταθεροποίησης της κοινωνικής συνοχής της χώρας και της οικονομικής αστάθειας, καθυστέρησαν την ενσωμάτωση των προσφύγων στον κορμό της Ελλάδας.
Στην Κέρκυρα, όπως και σε όλους τους τόπους υποδοχής προσφύγων, εκφράστηκαν εξίσου φοβικές και αλληλέγγυες φωνές. Η προσωρινή εγκατάσταση των προσφύγων σε μνημεία και τοπόσημα της Κέρκυρας, όπως το Παλαιό Φρούριο, το Αχίλλειο Ανάκτορο και το Δημοτικό Θέατρο, προκαλεί τη δυσαρέσκεια ορισμένων κατοίκων. Παράλληλα, οι οικονομικές επιβαρύνσεις μέσω της φορολογίας και οι επιτάξεις οικιών δεν ευνοούν τη συμβίωση, πόσο δε μάλλον την αποδοχή και υποστήριξη των κατατρεγμένων προσφύγων. Σύντομα, θα εκδηλωθούν μεμπτές συμπεριφορές, ενίοτε απέναντι σε ασθενέστερους, όπως οι ορφανές και χήρες γυναίκες, που αποτελούσαν την πλειοψηφία του προσφυγικού πληθυσμού.
Φίλιππος Λεπτοκαρύδης, Κέρκυρα 06/07/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Ο ανταγωνισμός μεταξύ γηγενών και προσφύγων σύντομα θα επεκταθεί και στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων λόγω της σύγκρουσης των οικονομικών συμφερόντων αλλά και στον χώρο της πολιτικής. Οι διαμαρτυρίες που ξεκίνησαν από τις επιτάξεις των βιομηχανικών αποθηκών των εργοστασίων «Παλλάς Αθηνά» και «Μαργαρίτη» και λοιπών μικροκαταστημάτων γιγαντώνουν όταν οι πρόσφυγες θα διεκδικήσουν τον χώρο της πλατείας του 10ου Πεζικού Συντάγματος στην περιοχή της Σπηλιάς για να αναπτύξουν την επαγγελματική τους δραστηριότητα. Αντίστοιχες εντάσεις σημειώθηκαν σε πολιτικό επίπεδο, ιδίως τα πρώτα χρόνια, με τους πρόσφυγες να ταυτίζονται, πανελλαδικά, με την προοδευτική, βενιζελική παράταξη.
Η καθημερινή ζωή των προσφυγόπαιδων δεν διαφέρει κατά πολύ από εκείνη των γονιών και των παππούδων τους. Η δυσαρέσκεια και ο φόβος έδωσε μορφή σε στερεότυπα από τα οποία άργησε να απαλλαγεί η ελληνική κοινωνία. Οι αναμνήσεις των προσφύγων βρίθουν από χαρακτηρισμούς και περιστατικά κοινωνικού αποκλεισμού. Η εμπειρία του σχολείου, ως ο κατεξοχήν χώρος της παιδικής κοινωνικοποίησης, κυριαρχεί στις αφηγήσεις των απογόνων των προσφύγων.
Η εμπειρία του ξεριζωμού και των δυσκολιών κατά την εγκατάσταση των προσφύγων στους τόπους υποδοχής οδηγούν ορισμένους να αλλάξουν τις καταλήξεις των επιθέτων τους για να προστατεύσουν τους απογόνους και τις οικογένειές τους.
Αδαμαντία Μακρή, Κέρκυρα 17/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Φίλιππος Λεπτοκαρύδης, Κέρκυρα 06/07/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Οι προσφυγικές οικογένειες συσπειρώνονται και δείχνουν την αλληλεγγύη τους στον «όμοιο», τον «ξεριζωμένο» και σταδιακά καταφέρνουν να αναστήσουν τις οικογένειές τους στη νέα τους πατρίδα.
Μαρία – Ελένη Ανδρεαδάκη, Αθήνα (Κυνοπιάστες Κέρκυρας) 19/04/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Η επαφή μεταξύ προσφυγικών οικογενειών έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία φιλικών και εργασιακών σχέσεων, επακόλουθο των οποίων είναι, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι γάμοι και οι κουμπαριές μέσω του μυστηρίου της βάπτισης. Σύμφωνα με τα Διοικητικά-Ληξιαρχικά αρχεία του Δήμου Κερκυραίων, την περίοδο 1922-1932 τελέστηκαν 89 γάμοι μεταξύ προσφύγων και ακόμη 127 μεταξύ γηγενών και προσφύγων, γεγονός που υποδηλώνει την ενσωμάτωση, ιδίως των γυναικών προσφύγων, στην κερκυραϊκή κοινωνία.
Το ταξίδι του νόστου στους «τόπους τους» διαρκώς αναβάλλεται και εκείνοι σταδιακά μαθαίνουν να αγαπούν την νέα τους πατρίδα καθώς δημιουργούν αναμνήσεις στην Κέρκυρα. Μέσα από τον καθημερινό αγώνα για επιβίωση, ξορκίζουν τον θάνατο, τον φόβο και τις τραγικές μνήμες της καταστροφής και του διωγμού και μαθαίνουν να γελούν, να αγαπούν, να χαίρονται τη ζωή. Οι οικογενειακές συνευρέσεις, με αφορμή κάποια γιορτή, έφερναν κοντά τους ανθρώπους, συνδέοντας πρόσφυγες και γηγενείς, σχηματίζοντας νέες παρέες και διευρύνοντας τα οικογενειακά τους δίκτυα. Τα γλέντια των προσφύγων λειτούργησαν ως φορείς παράδοσης και πολιτισμού, διατηρώντας ζωντανές τις μνήμες των γενεθλιων τόπων, μεταλαμπαδεύοντάς τες στις επόμενες γενιές.
Απόστολος Παντελίδης, Κέρκυρα 21/01/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Η ενσωμάτωση των προσφύγων στις κοινωνίες υποδοχής τους, στάθηκε μια μακρά και πολύπλοκη διαδικασία. Σε πρώτη φάση επικεντρώθηκαν στην δημιουργία επιτροπών, αντιπροσωπειών και συλλόγων με σκοπό την διεκδίκηση καλύτερων όρων διαβίωσης και προστασίας των συμφερόντων των προσφύγων. Οι σύλλογοι επεδίωξαν την αγαστή συνεργασία με τις τοπικές κοινότητες και τους μηχανισμούς τους.
Η συμμετοχή των προσφύγων στην θρησκευτική ζωή και η υιοθέτηση τοπικών εθίμων σε συνδυασμό με την αθρόα συμμετοχή των νεαρών προσφυγόπουλων στην πολιτιστική και αθλητική ζωή του νησιού, την εγγραφή τους σε σωματεία και την συνεπακόλουθη επαφή τους με περισσότερες κερκυραϊκές οικογένειες δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για την ένταξη των προσφύγων και την πλήρη αφομοίωση των επόμενων γενεών στην κερκυραϊκή κοινωνία.
Με την πάροδο των χρόνων οι διαφορές αμβλύνονται και σταδιακά περισσότερα είναι αυτά που ενώνουν από εκείνα που χωρίζουν τους πρόσφυγες από τους γηγενείς. Σύμφωνα με τις διηγήσεις απογόνων των προσφύγων, αρκετοί κερκυραίοι συνέδραμαν τις προσφυγικές οικογένειες, προσφέροντας εργασία ή άλλη βοήθεια οικονομικής φύσεως, αλλά και υποστήριξη στις καθημερινές δυσκολίες της ζωής.
Οι πρόσφυγες κατάφεραν να προσαρμοστούν στις νέες πατρίδες, διαμορφώνοντας την ταυτότητά τους, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, βασιζόμενοι στην εθνική τους συνείδηση και στην πολιτισμική τους ιδιαιτερότητα. Καθώς διαχειρίζονται το τραύμα του ξεριζωμού, της απώλειας αγαπημένων προσώπων και την νοσταλγία για την πατρίδα, έρχονται αντιμέτωποι με την αναλγησία των ελληνικών κοινοτήτων υποδοχής και τελικά επιλέγουν να ενσωματώσουν την «προσφυγιά» ως δομικό στοιχείο της ταυτότητάς τους. «Μικρασιάτες», «Πόντιοι», «Ξένοι», «Πρόσφυγες», «Τουρκόσποροι», «Γιαουρτοβαφτισμένοι», λέξεις φορτισμένες με συναίσθημα που κληροδοτείται μαζί με τα έθιμα, τις αντιλήψεις, τις παραδόσεις στις επόμενες γενιές, οι οποίες με τη σειρά τους κουβαλούν το πολιτισμικό τραύμα και το διατηρούν έως τις ημέρες μας. Παρά την αρχική αντιπαλότητα μεταξύ γηγενών και προσφύγων, οι τελευταίοι αναπόφευκτα συνεισέφεραν την δημιουργία της νεοελληνικής ταυτότητας και στην εξέλιξη του νεοελληνικού πολιτισμού.
«Ἓτσι απόμεινε δικός μας ὁ Γιγαντάρας.
Κρατοῦσε τη δική του ψυχή, να τη συνταιριάζῃ με
τοῦ νησιοῦ την ἢρεμη και παιχνδιάρικη.»
Χυτήρης Γεράσιμος, Το Μέγα Δρυ, εκδ.Κατάρτι, Αθήνα, 2003
Απαγορεύεται ρητά η οποιαδήποτε χρήση, αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, φόρτωση (download), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά του περιεχομένου της ψηφιακής έκθεσης «Από την Ιωνία στο Ιόνιο», χωρίς την προηγούμενη έγγραφη άδεια της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Ελληνικά 
English