Εναπομείναντα προσφυγικά σπίτια σήμερα στην οδό Βλαχερνών στη Γαρίτσα.
«Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί»
Γ. Σεφέρης, Μνήμη Α΄, 1955
Η μνήμη παραμένει στενά συνδεδεμένη με την ιστορία. Είναι δυναμική, ευμετάβλητη, και μεταφέρει συναισθήματα. Ορθότερα, η μνήμη συνήθως αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο προσέλαβαν τα γεγονότα οι πρωταγωνιστές τους και όχι αποκλειστικά τα ίδια τα γεγονότα.
Σε αυτό το πλαίσιο η παρούσα έκθεση ολοκληρώνεται με την αναζήτηση της προσφυγικής μνήμης σήμερα στην Κέρκυρα.
Οι πρόσφυγες του 1922, παραμένουν «ζωντανοί» στις μνήμες και τις αφηγήσεις των παιδιών και των εγγονιών τους που ζουν σήμερα στο νησί. Τους θυμούνται με αγάπη και αναπολούν τις στιγμές που έζησαν μαζί τους, τα τραγούδια, τις μυρωδιές και τις ιστορίες που τους διηγούνταν.
Κάποιοι πρόσφυγες δεν μίλησαν ποτέ για τα τραυματικά γεγονότα που βίωσαν. Άλλοι πάλι μεγάλωσαν τα παιδιά και τα εγγόνια τους με διηγήσεις για τη ζωή στη πατρίδα τους και τη φυγή από εκεί, αντί για παραμύθια. Ιστορίες που χαράχθηκαν για πάντα στα παιδικά μυαλά… Το τραύμα της μνήμης που μεταφέρεται από γενιά σε γενιά…
Σοφία Λινάρδου – Καραγιαννοπούλου, Κέρκυρα 23/06/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Δεν ήταν μονάχα οι ιστορίες που άκουσαν σαν παιδιά, αλλά και τα τραγούδια που σιγομουρμουρούσαν οι δικοί τους. Μελωδίες, ρυθμοί και στίχοι που επανέρχονται διαρκώς στα χείλη των απογόνων.
Σπυριδούλα Ματθαιοπούλου, Κέρκυρα 17/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Αντίστοιχα και οι μυρωδιές της Ανατολής παραμένουν ανεξίτηλες στη μνήμη των απογόνων. Αγαπημένα φαγητά, η γεύση των οποίων δε χάνεται όσα χρόνια και να περάσουν. Εξάλλου, όπως πολλοί απόγονοι επισημαίνουν στις συνεντεύξεις τους, το φαγητό ήταν ιεροτελεστία.
Πέρα από τις παιδικές αναμνήσεις των απογόνων, την παρουσία των προσφύγων στο νησί της Κέρκυρας αποτυπώνουν και τα λιγοστά αντικείμενα που κατόρθωσαν να φέρουν από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Όσα από αυτά έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, ακόμα και αν αποτελούν αντικείμενα απλής καθημερινής χρήσης, κρύβουν πίσω τους ξεχωριστές ιστορίες για την κάθε οικογένεια. Πρόκειται για ανεκτίμητα κειμήλια που υπενθυμίζουν στους απογόνους την καταγωγή τους.
«Η γιαγιά μου είχε παραγγείλει ένα χαλί, σε κάποιον που έφτιαχνε χαλιά, ακριβώς απέναντι από το σπίτι της. Το χαλί αυτό ετοιμάστηκε. Ο ταπητουργός το έδωσε του γιου του (ένα παιδάκι γύρω στα δέκα-δώδεκα ετών) να το πάρει στην κυρά Βαρβάρα, για να πληρωθεί. Έγινε αυτό∙ έλαβε το παιδί τα χρήματα και μέχρι να πάει στο σπίτι του, το κόψανε οι Τσέτες στη μέση του δρόμου, το σφάξανε. Θορυβημένοι οι δικοί μου, μόλις πήγε στο σπίτι ο παππούς μου και του είπανε το γεγονός, τους λέει: ¨Σηκωθείτε, το βράδυ φεύγουμε!¨. Είχε μια βάρκα, αρκετά μεγάλη πρέπει να ήταν. Και στην βάρκα αυτή μέσα, το βράδυ μπήκανε δεκαέξι άτομα. Η οικογένεια η δική του και δύο συγγενικές οικογένειες. Πήρανε μαζί τους … και το καινούργιο χαλί. Και στο χαλί μέσα είχανε τυλιγμένο τον πατέρα μου, μόλις δύο ετών!…το χαλί αυτό βρίσκεται σήμερα στην Κέρκυρα και το έχει ο εγγονός μου. Εκεί πάνω παίζει σήμερα!»
Γεώργιος Καγκουρίδης, απόγονος β΄ γενιάς (Τσανάκαλλε), Κέρκυρα 2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας
Η ανάγκη επιστροφής στις πατρίδες των προγόνων τους, η αναζήτηση με αλλά λόγια των περιοχών, των σπιτιών και του περιβάλλοντος στο οποίο γεννήθηκαν και μεγάλωσαν οι δικοί τους αποτελεί για πολλούς από τους απογόνους μια ηθική υποχρέωση και παράλληλα μια προσωπική ανάγκη. Κάποιοι κατάφεραν να πάνε, κάποιοι άλλοι όχι ακόμα. Πολλοί ήταν βέβαια και αυτοί που δεν θέλησαν ποτέ, για συναισθηματικούς λόγους, να πραγματοποιήσουν ένα τέτοιο ταξίδι.
Αναστασία Παπάζογλου, Νεοκαισάρεια Ιωαννίνων 17/05/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Σπυρίδων Μουρατίδης, Κέρκυρα 22/07/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Εριφύλη (Έρη) Χυτήρη, Κέρκυρα 29/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Οι αναμνήσεις, τα κειμήλια, η επιστροφή στις πατρίδες των προγόνων διαφυλάσσουν τις οικογενειακές μνήμες και παραδόσεις.
Ποιο είναι όμως το αίσθημα των απογόνων απέναντι στη καταγωγή τους σήμερα; Μπορεί τα επίθετα τους να παραπέμπουν στον Πόντο και τη Μικρά Ασία, οι ίδιοι όμως συναισθάνονται την προσφυγική τους καταγωγή ή έχουν αφομοιωθεί πλήρως στην κερκυραϊκή κοινωνία; Το αίσθημα απέναντι στην καταγωγή αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο για τη διατήρηση της μνήμης.
Το ιστορικό τραύμα κάποιες φορές μετουσιώνεται σε τέχνη. Απόγονοι που εμπνέονται από τις οικογενειακές τους ιστορίες και αποτυπώνουν στον καμβά τα συναισθήματά τους.
Δεν είναι μόνο οι οικογενειακές αναμνήσεις των απογόνων που διατηρούν ακόμη ζωντανή την παρουσία των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στο νησί. Η Δημόσια μνήμη, αν και όχι τόσο ευδιάκριτη, παραμένει ακόμα ισχυρή.
Οι προσφυγικοί σύλλογοι που συστάθηκαν τα πρώτα χρόνια έχουν πάψει να λειτουργούν εδώ και δεκαετίες. Σήμερα, η Εύξεινος Λέσχη Ποντίων Κέρκυρας, αν και δεν ιδρύθηκε από απογόνους προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στο νησί, αποτελεί το μοναδικό σωματείο της Κέρκυρας που δραστηριοποιείται για την διάσωση των προσφυγικών παραδόσεων και εθίμων.
Χρήστος Χαχαμίδης, Κέρκυρα 21/06/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Μια βόλτα στους προσφυγικούς συνοικισμούς της Κέρκυρας αρκεί για να εντοπίσει ο επισκέπτης κάποιο από τα εναπομείναντα «χαμηλά» οικήματα που δεν έχουν γίνει ακόμα πολυκατοικίες, θυμίζοντας πως σε αυτά έχτισαν τη ζωή τους από την αρχή οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο νησί. Ο χαρακτηρισμός των περιοχών που δόθηκαν σπίτια στους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής ως «προσφυγικά» έχει πλέον χαθεί, οπότε συχνά περνάμε από αυτούς τους δρόμους, αγνοώντας την ιστορία τους.
Ελάχιστοι επίσης γνωρίζουν πως το συντριβάνι στην πάνω πλατεία, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σημεία της παλαιάς πόλης της Κέρκυρας, μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε στη θέση που είναι σήμερα με χρήματα ενός πρόσφυγα, του γιατρού Γεώργιου Βαϊάνου. Το όνομα του μάλιστα φέρει τιμητικά ένα καντούνι δίπλα στη Μητρόπολη.
Αδαμαντία Μακρή, Κέρκυρα 17/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Την παρουσία των προσφύγων υπενθυμίζουν και τα ταφικά μνημεία και κενοτάφια στα κοιμητήρια του νησιού, τα οποία μάλιστα συνδέουν δεκάδες οικογένειες που ζουν σήμερα σε άλλα μέρη με την Κέρκυρα, ως τόπο ανάπαυσης των προγόνων τους.
Χαρακτηριστικό είναι το κενοτάφιο το Αγίου Αρσενίου του Καππαδόκη στο Α΄Νεκροταφείο, όπως επίσης η μαρμάρινη πλάκα για τους πρόσφυγες θύματα του ιταλικού βομβαρδισμού του 1923.
Δίπλα στο κενοτάφιο του Αγίου Αρσενίου ο επισκέπτης εντοπίζει και μαρμάρινη πλάκα στη μνήμη του παπα- Γερμανού Κυριακίδη την οποία τοποθέτησαν οι απόγονοι του που ζουν σήμερα στον Βόλο.
Υπάρχουν βέβαια και άλλα, άγνωστα στο ευρύ κοινό, ταφικά μνημεία που κρύβουν «βουβές» ιστορίες προσφύγων.
Σπυρίδων Μουρατίδης, Κέρκυρα 22/07/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Αρκεί να ψάξεις για να εντοπίσεις όλα όσα θυμίζουν την παρουσία των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στο νησί.
Η Κέρκυρα εξάλλου, ως ο πρώτος ουσιαστικά τόπος επαφής χιλιάδων προσφύγων με τη νέα πραγματικότητα, έχει χαραχθεί ανεξίτηλα και στις μνήμες απογόνων που ζουν σήμερα σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
«Ἡ πατρίδα στέκεται τώρα μέσα στον καθένα μας».
Γ. Χυτήρης, Το Μέγα Δρυ,2003
Απαγορεύεται ρητά η οποιαδήποτε χρήση, αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, φόρτωση (download), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά του περιεχομένου της ψηφιακής έκθεσης «Από την Ιωνία στο Ιόνιο», χωρίς την προηγούμενη έγγραφη άδεια της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Ελληνικά 
English