Πρόσφυγες στο κτήριο του Προνοητή στο Παλαιό Φρούριο Κέρκυρας (9/5/1923). Ιδιωτικό Αρχείο Σπύρου Γαούτση.
«Κουρελῆδες και ψωμοζῆτες ἢρθαμαν σε ξένον τόπον.»
Χυτήρης Γεράσιμος, Το Μέγα Δρυ, 2003.
Η Κέρκυρα αναδείχθηκε ήδη από τα τέλη του 1922 σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα υποδοχής των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Επιτακτική ανάγκη υπήρξε η άμεση στέγασή τους και η παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.
Για να επιτευχθεί η προσωρινή στέγαση των χιλιάδων προσφύγων που μεταφέρθηκαν στο νησί, έγινε προσπάθεια αξιοποίησης όλων των διαθέσιμων χώρων. Στην κατεύθυνση αυτή επιτάχθηκαν δημόσια και ιδιωτικά κτίρια και έγιναν και προσπάθειες για μεταφορά προσφύγων σε ορισμένα χωριά.
Ο κύριος όγκος των προσφύγων φαίνεται πως εγκαταστάθηκε στο Παλαιό Φρούριο, το οποίο διέθετε στρατώνες και άλλους χώρους που μπορούσαν να φιλοξενήσουν προσωρινά σημαντικό αριθμό ατόμων. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στον Ναό του Αγίου Γεωργίου, μέσα στο Παλαιό Φρούριο, έμειναν 600 άτομα.
Οι συνθήκες διαβίωσης στο Φρούριο δεν ήταν καλές, ενώ κατά την παραμονή τους εκεί, οι πρόσφυγες έμελλε να ζήσουν ακόμα μια στρατιωτική επίθεση, αυτή των φασιστικών ιταλικών δυνάμεων τον Αύγουστο του 1923, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο κάποιων προσφύγων.
Για το επεισόδιο Τελλίνι και τον βομβαρδισμό της Κέρκυρας τον Αύγουστο του 1923 από τους Ιταλούς δείτε το ειδικό αφιέρωμα εδώ.
Πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν προσωρινά και στη νησίδα Βίδο που βρίσκεται απέναντι από το λιμάνι της Κέρκυρας. Οι συνθήκες και εκεί δεν ήταν καλές. Το νησί αυτό φαίνεται μάλιστα πως λειτούργησε και ως τόπος καραντίνας σε κάποιες περιπτώσεις. Η τοποθέτηση των προσφύγων σε απομονωμένα μέρη όπως το Παλαιό Φρούριο και το Βίδο, σε αντίθεση με άλλους χώρους, δεν προκάλεσε αντιδράσεις από την τοπική κοινωνία.
«Θυμάμαι ότι στον Βίδο δεν πέρασε καλά. Θεωρούσε ότι την κακομεταχειρίστηκαν… όχι μόνο αυτή, όλους».
Στυλιανή Σοϊλεμετζίδου, απόγονος γ΄ γενιάς (Ματσούκα Πόντου), Κέρκυρα 2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας
Κτήρια όπως το Δημοτικό θέατρο, το Νέο Φρούριο, το κτήριο του Αρχειοφυλακείου, τα Ανάκτορα των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου, το Γυμναστήριο, η αποθήκη διαμετακομίσεως, η αποθήκη του Αστικού Νοσοκομείου, αλλά και Σχολεία, όπως για παράδειγμα το Αρσάκειο, μετατράπηκαν επίσης σε χώρους προσωρινής φιλοξενίας προσφύγων, όχι όμως χωρίς αντιδράσεις από την τοπική κοινωνία.
Ευρυδίκη Γουναρίδου – Κιτούτση πρόσφυγας από το Ικόνιο Μ. Ασίας, Αθήνα 1975
(Κέρκυρα 2022), Ιδιωτικό Αρχείο Οικογένειας Κατσαούνου.
Σε χώρους προσωρινής εγκατάστασης μετατράπηκαν και ορισμένοι ναοί εντός και εκτός πόλεως. Έτσι, πρόσφυγες στεγάστηκαν πέρα από τον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Φρούριο, στην Αντιβουνιώτισσα, στο ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου Σπηλαιώτισσας εντός του Νέου Φρουρίου, στην Αγία Παρασκευή Κυνοπιαστών και σε άλλες εκκλησίες. Πάντως, τον Οκτώβριο του 1924, η Ιερά Μητρόπολη Κερκύρας και Παξών ενημέρωσε τους εφημέριους να μην επιτρέπουν την κατάληψη των ναών από τους πρόσφυγες.
Η ανέγερση παραπηγμάτων απαγορεύτηκε από την Πολιτεία, αν και κατασκευάστηκαν κάποια, ιδιαίτερα στο λιμάνι.
Για τη στέγαση των χιλιάδων προσφύγων που έφθασαν στην Κέρκυρα επιτάχθηκαν επίσης ιδιωτικές οικίες και αποθήκες. Φυσικά, μια τέτοια εξέλιξη δεν έγινε δεκτή πάντα με προθυμία από τους ιδιοκτήτες των οικημάτων. Τις οικίες προς επίταξη πρότεινε ο Δήμος Κερκυραίων και την τελική απόφαση τη λάμβανε ο Νομάρχης. Επιλέχθηκαν κυρίως κενές οικίες ή κάποιες που διέθεταν επιπλέον δωμάτια. Ορισμένοι από τους ιδιοκτήτες των σπιτιών που επιτάχθηκαν, αιτήθηκαν και έλαβαν, αργότερα βέβαια, αποζημιώσεις.
Προσπάθεια έγινε και για τη μεταφορά προσφύγων σε χωριά της κερκυραϊκής υπαίθρου. Μια τέτοια προοπτική φαίνεται όμως πως έβρισκε αρνητικούς τους κατοίκους των χωριών. Στο βιβλίο πρωτοκόλλου της Νομαρχίας εντοπίζονται αρκετές αναφορές κοινοτήτων σχετικές με την έλλειψη χώρων στέγασης για τους πρόσφυγες. Παρόλα αυτά κάποιοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν προσωρινά στην ύπαιθρο.
Πάντως τα διάφορα δημόσια κτίρια που χρησιμοποιήθηκαν για τις ανάγκες στέγασης των προσφύγων εκκενώθηκαν σταδιακά. Στο Παλαιό Φρούριο οι πρόσφυγες παρέμειναν μέχρι το 1930 οπότε και συγκροτήθηκαν οι προσφυγικοί συνοικισμοί της Κέρκυρας.
Αδαμαντία Μακρή, Κέρκυρα 17/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Δεν έλειπαν και μεμονωμένες περιπτώσεις προσφυγικών οικογενειών που κατάφεραν και νοίκιασαν σπίτι αμέσως μετά την άφιξη τους στο νησί.
Πέρα από την αντιμετώπιση του ζητήματος της στέγασης των προσφύγων το κράτος άλλα και οι τοπικές αρχές έπρεπε να φροντίσουν και για την κάλυψη των άλλων βασικών αναγκών τους, όπως η διατροφή και η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Η μαζική εγκατάσταση εκατοντάδων προσφύγων σε ακατάλληλους χώρους, σε συνδυασμό με τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης προκαλούσαν ανησυχία στις τοπικές αρχές για τη μετάδοση ασθενειών και επιδημικών νόσων.
Εριφύλη (Έρη) Χυτήρη, Κέρκυρα 29/11/2021, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας
Κερκύρας.
Τα πρώτα χρόνια της παρουσίας των προσφύγων στο νησί εμφανίστηκαν επιδημίες πανώλης, εξανθηματικού τύφου, ευλογιάς και τραχωμάτων. Κάποιες από αυτές απείλησαν και τον ντόπιο πληθυσμό.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του γιατρού Δημητρίου Γκούση, ο οποίος ενώ προσέφερε τις υπηρεσίες του στο ιατρείο προσφύγων του Παλαιού Φρουρίου προσβλήθηκε από εξανθηματικό τύφο το 1923.
Tην ιατρική φροντίδα των χιλιάδων εκπατρισμένων προσφύγων ανέλαβε το Αστικό Νοσοκομείο. Σε κάποιες περιπτώσεις βέβαια πρόσφυγες νοσηλευτήκαν και στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο, ενώ δεν ήταν λίγοι και όσοι κατέφυγαν υπό το βάρος του ξεριζωμού από τις πατρίδες τους στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο. Για την κάλυψη των άμεσων αναγκών στις αρχές του 1923 ιδρύθηκαν και λειτούργησαν για σύντομο διάστημα δύο ακόμη νοσοκομεία, της Γαρίτσας, με την ονομασία «Πρόχειρο Νοσοκομείο Προσφύγων Γυναικών» και το Νοσοκομείο του Κανονιού στην έπαυλη Φελς. Παράλληλα, ιατρεία προσφύγων λειτουργούσαν στο Παλαιό Φρούριο και στο Μαντούκι, περιοχές δηλαδή που ήταν συγκεντρωμένος ο κύριος όγκος των προσφύγων της Κέρκυρας. Επιπλέον, με την εξουσιοδότηση του Υπουργείου Περιθάλψεως δύο φαρμακεία εντός της πόλης εκτελούσαν συνταγές για πρόσφυγες.
Σημαντικό ρόλο στην περίθαλψη των προσφύγων διαδραμάτισε και ο Ερυθρός Σταυρός, κυρίως με την οργάνωση συσσιτίων και τη διανομή ειδών πρώτης ανάγκης.
Στην Κέρκυρα, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, προσέφεραν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους και ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις. Ιδιαίτερα η Near East Relief και η Save the Children Fund συνέβαλαν τα μέγιστα στη φροντίδα των δεκάδων ορφανών προσφυγόπουλων που έφτασαν στο νησί.
Στο παλάτι του Αχιλλείου φιλοξενήθηκαν δεκάδες ορφανά με την φροντίδα της Near East Relief. Τα παιδιά αυτά παρέμειναν για μικρό χρονικό διάστημα στην Κέρκυρα καθώς το 1924 αναχώρησαν για τη Σύρο.
![Ορφανά σε ώρα μαθήματος στο ορφανοτροφείο στο Αχίλλειο. [Πηγή:
https://neareastmuseum.com/2016/06/10/love-tragedy-survival-near-east-relief-corfu/].](https://refugees-to-ionio1922.eu/wp-content/uploads/2022/09/PROSORINI-38.jpeg)
Ορφανά φιλοξενήθηκαν επίσης στο Παλαιό Φρούριο καθώς και στο Μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων στη Στρατιά. Οι τοπικές αρχές φαίνεται πάντως πως μερίμνησαν για την υιοθεσία των ορφανών προσφυγόπουλων.
Ευσεβία Δημουλά, Κέρκυρα 05/07/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Σπυρίδων Μουρατίδης, Κέρκυρα 22/07/2022, Αρχείο Αναγνωστικής Εταιρίας
Κερκύρας.
Πέρα από τις Αρχές και τις οργανώσεις, δεν πρέπει να παραλείπεται και η συμβολή του γηγενούς πληθυσμού προς τους πρόσφυγες. Σίγουρα υπήρχαν αντιδράσεις από την τοπική κοινωνία, αλλά δεν έλειπαν και αυτοί που βοήθησαν από την πρώτη στιγμή τους πρόσφυγες που έφτασαν στο νησί.
Και μεταξύ όμως των ίδιων των προσφύγων υπήρξε αλληλοϋποστήριξη και βοήθεια. Μάλιστα, ήδη από τον Ιανουάριο του 1923 συστήνεται ο Σύλλογος προσφύγων Μ. Ασίας και Θράκης «Η Πρόνοια».
Αν και στην Κέρκυρα βρήκαν καταφύγιο αμέσως μετά τον ξεριζωμό από τις ιδιαίτερες πατρίδες χιλιάδες πρόσφυγες, ήταν αδύνατον να μπορέσουν να αποκατασταθούν όλοι μόνιμα στο νησί. Οι περιορισμένες δυνατότητες επαγγελματικής αποκατάστασης σε συνδυασμό με την έλλειψη διαθέσιμων εκτάσεων γης για καλλιέργεια αποτέλεσαν τους κυριότερους παράγοντες μετεγκατάστασης του μεγαλύτερου ποσοστού των προσφύγων σε άλλα μέρη.
«Δεν θα λησμονήσωμεν ποτέ, ιδίως ημείς οι σχόντες το ευτύχημα να ζητήσωμεν άσυλον και καταφύγιον εις το φιλόξενον έδαφος της μυροβόλου νήσου των Φαιάκων, οποίας εγκαρδίου φιλοξενίας ετύχομεν. Δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν λέξεις ικαναί να αποδόσωσι εις την πραγματικότητα την αδελφικήν αγάπην, στοργήν και αυθόρμητον εγκάρδιον φιλοξενίαν, δι ής άπαντες οι ευγενείς Κερκυραίοι περιέβαλον τα ολονέν καταφθάνοντα πλήθη των προσφύγων».
Δημήτριος Παναγιωτόπουλος, Συνοπτική έκθεσις αφορώσα τους εις Κέρκυραν αφιχθέντας, κατά το έτος 1922 εκ Μικράς Ασίας πρόσφυγας, Κέρκυρα, 1η Αυγούστου 1964.
[Πηγή: Σπυρίδων Μουρατίδης, Προφορικές μαρτυρίες προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στην Κέρκυρα, Βάνιας 2022.]
Απαγορεύεται ρητά η οποιαδήποτε χρήση, αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, φόρτωση (download), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά του περιεχομένου της ψηφιακής έκθεσης «Από την Ιωνία στο Ιόνιο», χωρίς την προηγούμενη έγγραφη άδεια της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.
Ελληνικά 
English